PHỐI CẢNH VÀ PHỐI CẢNH NGƯỢC TRONG NHIẾP ẢNH

                                                                                     NSƯT, ThS Phạm Thanh Hà

Nhiếp ảnh gia muốn có được các bức ảnh sống động có chiều sâu như thực, hay nói một cách khác là tạo dựng một không gian ba chiều, khơi gợi được trí tưởng tượng, tâm thức của người xem thì một trong những công việc đầu tiên là phải nắm vững các thủ pháp phối cảnh.

Trong hội họa, quy tắc phép phối cảnh tuyến tính được mô tả bởi danh hoạ vĩ đại người Italia  Leonardo da Vinci từ thế kỷ 15. Lý thuyết được biểu hiện qua tác phẩm của ông cho thấy các đường nét thực tế khi hiện lên trên võng mạc được hội tụ tại một số điểm sẽ đem lại hiệu quả chiều sâu trong không gian và những ảo giác về nhận thức. Hình ảnh đối tượng trên võng mạc thu được càng nhỏ nếu đối tượng đặt càng xa mắt. Với họa sỹ trên đường ngang, cùng mức với mắt, xác định điểm được gọi là điểm hội tụ chính, nơi gặp nhau của tất cả các đường nét có thể gọi tắt là Tụ điểm. … Bức tranh “Bữa ăn tối cuối cùng” của ông là một minh chứng về phối cảnh tuyến tính.

Theo hình học phẳng Ơ-clit, hai đường thẳng song song không bao giờ gặp nhau. Nhưng nếu đứng giữa một đường tàu hỏa hay một con đường nhìn về phía trước, mắt ta dường như thấy hai thanh đường ray xe lửa hay hai bên mép đường sẽ chập vào nhau ở đâu đấy phía trước. Sự thực là hai bên đường không gặp nhau,nhưng mắt người chịu sự chi phối bởi một quy luật khác. Đôi mắt chúng ta là một hệ thống quang học, hình ảnh bên ngoài được nhận thức nhờ các chùm sáng phản hồi vào võng mạc rồi tái hiện nhờ các đầu dây thần kinh. Hình ảnh tái hiện trong võng mạc càng ở xa càng bị thu nhỏ lại.

Luật viễn cận không chỉ cho thấy hình ảnh các đường ngang song song như hội tụ vào một điểm phía trước, mặt khác tuy hai vật có cùng kích thước nhưng vật thể đằng trước trông lớn hơn vật thể đằng sau. Điều đó cũng đúng nghĩa đối với hai vật thể cùng một chiều cao nhưng vật thể phía sau sẽ thấp hơn vật thể đằng trước và sẽ càng thấp nữa nếu nó tiếp tục lùi tiếp về phía xa.

Bữa ăn tối cuối cùng- Leonardo da Vinci

Phương pháp biểu hiện không gian truyền thống của nghệ thuật tạo hình phương Tây và hiện đại là thấu thị tiêu điểm xa, rất phù hợp với tạo hình quang học của nhiếp ảnh và điện ảnh. Người chụp ảnh và người quay phim còn được thông qua các loại ống kính để ghi lại và sáng tạo những hình ảnh ấn tượng hơn khi chúng ta chỉ quan sát bằng đôi mắt thường ngày.

Lý thuyết của nghệ thuật thị giác cho thấy đường nét được nối từ các điểm tạo nên không gian một chiều. Mặt phẳng do các đường ngang dọc không cùng phương tạo nên chiều thứ hai. Mặt chiều sâu vuông góc với mặt phẳng ngang cấu thành thể khối tạo thành không gian ba chiều. Nói tóm lại, không gian lập thể được tạo bởi Điểm- Đường-Mặt phẳng. Nếu dùng hình ảnh biểu hiện trên mặt phẳng thì phải dựa vào tác dụng của thị giác đối với ấn tượng của hình ảnh.

Cấu tạo võng mạc mắt- Chú thích: Phạm Thanh Hà

Để đem lại cho cuộc sống một bức tranh sắc nét như thế, nhà nhiếp ảnh cần sử dụng hiệu quả các phép phối cảnh nữa là: trước đậm sau nhạt, ánh sáng bóng tối và gần ấm xa lạnh. “Trong ba phép phối cảnh này thì cái đầu tiên được thực hiện bởi đôi mắt, còn hai cái còn lại là các tác phẩm ở giữa không trung, nằm ở giữa mắt và các đối tượng có thể được nhìn thấy bằng mắt” – Leonardo da Vinci đã viết.

Trước đậm sau nhạt: Giới hạn nhìn xa của thị giác được xác định bằng cảm thụ nhìn rõ hay mờ. Trong hội họa dùng vật ở gần rõ nét, vật xa nhòe mờ để biểu hiện độ sâu không gian, được gọi là thấu thị không khí.

Hạ Long sáng nay- Phạm Thanh Hà

Đối với nhiếp ảnh, chiều sâu không gian không chỉ được tạo ra bởi tỷ lệ của vật thể gần mà còn phụ thuộc vào độ đậm nhạt của các lớp cảnh. Nó làm khoảng cách với các chi tiết nhỏ tăng lên, kết quả là dẫn đến sự suy giảm khả năng nhìn nhạy bén và xuất hiện màn sương mù trên không trung. Vào những ngày sương mù độ đậm nhạt của lớp cảnh vật trước và sau phân biệt rõ rệt. Phía trước như sẫm hẳn lại so với hậu cảnh mịt mờ gần như mất hẳn chi tiết nhưng vẫn còn giữ được hình bóng.

Ánh sáng- Bóng tối giúp tạo ra không gian và làm cho hình ảnh trở nên rất xác thực. Bóng tối giảm đi rõ rệt cho chúng ta biết về hình dạng của bề mặt ngang và các đối tượng xung quanh. Chính cái bóng có thể chạm vào các đối tượng một cách trực tiếp, cảm nhận hình dạng và khối lượng để xác định vị trí tương đối của chúng.

          Ngay cả khi nguồn sáng không nằm trong khung hình, bản chất của sự phân bố ánh sáng và bóng tối, đó là những gì chúng ta gọi là hiệu ứng ánh sáng, tất cả đều mang lại cho chúng ta những cảm nhận về không gian của bức ảnh, lấp đầy không gian là môi trường và không khí quanh vật thể, nó mang khả năng biểu cảm rất lớn.

4-Ngẩn ngơ chiều xõa tóc - Phạm Thanh Hà

Gần ấm xa lạnh: Phối màu là tập hợp hài hòa của màu, sắc thái màu. Phối cảnh bằng màu sắc còn là một phương pháp tạo chiều sâu cho khung hình. Trong tương quan màu nóng và màu lạnh thì màu lạnh luôn cho thụ cảm xa hơn với màu nóng. Theo cảm nhận mắt người, các màu ấm hòa nhập với lớp cảnh đầu, còn màu lạnh như thể đi về chiều sâu của không gian. Do đó, gần ấm, xa lạnh là một phương pháp để các nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp thể hiện trong không gian hình ảnh bằng cách chọn lựa cảnh, sắp xếp đối tượng ghi hình cũng như chiếu sáng.

Tháp Chăm Poklong Garai (Ninh Thuận) - Phạm Thanh Hà

Phối cảnh ngươc: Thực tế mắt nhìn không phải lúc nào cũng tuân thủ theo qui luật của Leonardo da Vinci. Khi chụp ảnh ngoài trời nhiếp ảnh gia không thể “yêu cầu” tất cả mọi người trong bóng tối lùi lại gần máy, còn ở ngoài ánh sáng – thì tiến ra xa hơn. Tương tự như vậy, không thể đặt ở chỗ đó một tòa nhà màu trắng, che khuất bóng tối, hay làm cho bãi cát ở phía trước sậm màu hơn. Do đó, trường hợp những sự phá vỡ độ đậm nhạt của phối cảnh được thấy ở khắp mọi nơi. Trong cuộc sống chúng mang những đặc tính ngẫu nhiên, bức tranh được thay đổi về toàn bộ thời gian, phá vỡ những sự vi phạm, và xảy ra ở những nơi khác. Trong nhiếp ảnh sự phá vỡ đó  có đặc tính hoàn toàn khác dù chỉ là ở đó hình ảnh không thay đổi, phần màu đen và màu trắng sẽ không bao giờ bị thay đổi vị trí. Hiệu quả của sự phá vỡ tông sáng của hình ảnh mạnh đến mức chúng ta có thể chứng minh được sự hiện ảnh của phép phối cảnh ngược. Alecxandr Lapin, nhiếp ảnh gia, nhà lý luận bậc thầy người Nga đã viết trong cuốn sách Nhiếp ảnh là thế. . . Theo ông, trong nghệ thuật tạo hình, phép phối cảnh ngược được sử dụng cùng với nhau, đôi khi nó được các nghệ sĩ cố tình tạo ra (các đường thẳng được phân kì thay vì hội tụ,  v.v..). Trong nhiếp ảnh điều này gần như không thể, nhưng lại có sự phá vỡ các qui luật của phép phối cảnh, đặc biệt bằng độ đậm nhạt.

Alecxandr Lapin - Bậc thang (1986)

Lapin đã thí dụ bằng “trò chơi” của mình với bức ảnh “Bậc thang”, trong đó phối cảnh đường nét mạnh đã làm giảm kích thước của các bậc thang, các đường thẳng hội tụ dẫn chúng ta đi vào chiều sâu của hình ảnh. Bề mặt của bức tường bên trái bị lõm có tông sáng đồng nhất, và điều quan trọng là nó “gần” với các cành cây ở trên cao, trái hẳn phối cảnh thông thường là trước đậm xa nhạt đã nêu trên và tạo ra một trò chơi riêng trong không gian.

Trong bức ảnh của Vladimir Philonov mà A. Lapin đưa ra tiếp đó, không đơn giản chỉ là một sự tương phản giữa cậu bé và ông già, mà giống như “tuổi trẻ” với “tuổi già”. Nội dung bình thường của nó không phải để tìm ra một ý nghĩa cần thiết trong hiệu ứng mạnh nhất của phép phối cảnh ngược này.

Cậu bé ở phía trước của ông già, và cảm nhận một cách trực quan thì nó giống như một lỗ sáng được khoét trong nền tối. Trong đó nhiếp ảnh gia đã giấu đi sự ẩn dụ. Hình ảnh màu trắng là không thực tế, cùng một lúc, nó nằm giống như ở cả phía trước và phía sau. 

Tổ chức không gian – là một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất của các nhiếp ảnh gia, mang lại khả năng biểu cảm lớn. Không gian có thể sâu hoặc bằng phẳng, rộng rãi, giới hạn hoặc vô hạn, lộ liễu hoặc kín đáo, quen thuộc hoặc không thực tế, rời rạc hoặc liên tục, được phát triển theo đường chéo, hoặc bị dồn nén giống như lò xo.Thật là ngây thơ nếu đòi hỏi ống kính vốn dĩ tụ điểm hướng tâm, sẽ tạo được mọi phối cảnh chính xác và có chiều sâu nhất trong tất cả các trường hợp. Không phải lúc nào nó cũng không nhất thiết phải tạo chiều sâu đúng và chính xác theo quy luật hình học không gian. Thực tế của một số bức ảnh cho thấy các đường thẳng song song không hoàn toàn hội tụ, độ đậm nhạt của các vật thể tiền cảnh và hậu cảnh không hẳn cứ phần sáng hơn che khuất phần tối hơn…vv

Hội họa thể hiện một dài quãng dài nếu như không phải vĩnh cửu. Vậy nên khái niệm “mo ment” trong hội họa không thể truyền tải hình ảnh trong khoảng thời gian một phần trăm của một giây vì đây không phải là phạm vi của nó. Nhiếp ảnh – đó là những gì sẽ trở thành nền hội họa, bố cục… Và trong đó nhịp điệu tạo hình, hình học và được sắp đặt chỉ trong vài phần trăm của giây” ấy.

PTH

(Trong bài người viết có sử dụng ảnh và hình vẽ của mình để minh họa)

Chú thích:

Leonardo đa Vinci (1452- 1519): Nhà bác học thiên tài, danh họa vĩ đại Ý với nhiều tác phẩm hội họa kinh điển, lý thuyết toán học, thiên văn học… cũng như phép phối cảnh trong tạo hình hội họa.Alecxandr Lapin (1945- 2012): Một trong những nhà lý luận bậc thầy người Nga. Là nhiếp ảnh gia Nga kiệt xuất với hơn 20 triển lãm ảnh quốc tế ở Nga, Châu Âu và Mỹ, Các tác phẩm của ông được lưu giữ trong các bảo tàng nghệ thuật Puskin (Nga), Korkoran- Washinton và Fain Art- Boton (Mỹ).