NSƯT
Phạm Thanh Hà
Ánh sáng không chỉ cho phép mắt người nhận thức được
hình và khối cũng như thông tin từ vạn vật và hiện thực cuộc sống. Xung quanh
những cụm từ thuộc về ánh sáng như ngày đêm, hoàng hôn, bình minh, các hiện tượng
kỳ thú khác của thiên nhiên, là những cung bậc cảm hứng từ muôn đời, trong thi
ca, hội họa và các loại hình nghệ thuật khác. Các bước sóng ánh sáng tạo nên những
màu sắc khác nhau, các màu bù trừ nhau để trở thành muôn màu sắc độ. Theo định
nghĩa của các nhà kỹ thuật ánh sáng tự nhiên là nguồn sáng thiên nhiên, cụ thể
là từ mặt trời, phản xạ của mặt đất, mặt trăng, mặt biển các nguồn sáng từ hiện
tượng tự nhiên khác như lửa cháy, lân tinh
vv… Ánh sáng nhân tạo là các nguồn sáng từ các thiết bị chiếu sáng được
chế tạo nhằm phục vụ dân sinh, công việc ghi hình hay nghệ thuật biểu diễn…
Với các nhà tạo hình trong tác phẩm điện ảnh khái niệm
ánh sáng tự nhiên rộng hơn. Xét ở khái niệm đơn thuần mang tính kỹ thuật là ghi
hình trong điều kiện của ánh sáng tự nhiên, cụ thể là quay phim ngoại cảnh hoặc
tại những nội thất mở nhiều sáng trời. Trong những thước phim giai đoạn đầu
tiên của điện ảnh thế giới hoàn toàn chỉ có dấu ấn của ngoại cảnh. Ngay sau khi
trình chiếu Tàu vào ga và Người tưới vườn bị tưới, anh em nhà
Lumier đã cho ra đời mẩu phim mang tính thời sự về các sự kiện ban ngày dưới
ánh sáng trời. Chỉ đến năm 1905, nhờ phát minh bóng đèn khí trơ của Cooper
Hewitt các cảnh quay phim bắt đầu được sử dụng đèn chiếu sáng trong điều kiện
thời tiết xấu. Dù trường quay sử dụng đèn chiếu sáng đã xuất hiện trong những bộ
phim của “nhà phù thủy” Gieorges Melies, nhưng các phim của ông hầu hết được
quay trong rạp, các cảnh diễn và ánh sáng theo cách của sân khấu. Các loại đèn
tóc vofram ( đèn sợi đốt) sử dụng kính tụ tản fresnel, đèn than ( đèn hồ quang
) lần lượt xuất hiện và tham gia vào công việc ghi hình. Sự phát triển của
Hollywood những năm đầu thế kỷ 20 cùng hệ
thống trường quay sản xuất phim, phương pháp chiếu sáng ba điểm đã ra đời. Đến
nay vẫn là phương pháp chiếu sáng phổ biến nhất trong các bộ phim điện ảnh toàn
thế giới.
 |
| Sơ đồ Chiếu sáng ba điểm |
Chiếu sáng ba điểm
là sử dụng ba hướng sáng để tạo hình nhân vật trong một cảnh quay. Hướng sáng
chính (key light- ánh sáng vẽ, ánh sáng chủ) nhằm giải thích nguồn sáng từ đâu
tới trong một không gian cảnh quay, đồng thời tạo khối, tạo bóng cho nhân vật.
Ánh sáng phụ từ hướng máy quay (fill light- ánh sáng lấp đầy) có nhiệm vụ chiếu
sáng các phần tối với cường độ yếu hơn ánh sáng chính. Sự chênh lệch giữa ánh
sáng chính và phụ sẽ quyết định hiệu quả ngày đêm của cảnh quay cũng như ý đồ kịch
tính trong phim. Hướng sáng từ phía sau (back light) tạo ven, viền cho nhân vật. Phương pháp này dựa trên cùng nguyên
lý chiếu sáng, mà chúng ta quan sát nó trong thời tiết trời nắng, khi các cảnh
vật được chiếu sáng bằng những tia sáng
mặt trời trực tiếp, hiện rõ hình dáng và hình khối của mình nhờ Ánh sáng – Bóng
tối. Bản chất phương pháp còn được gọi là ánh sáng vẽ, là ở chỗ, các nhóm thiết
bị ánh sáng định hướng chiếu sáng không gian bối cảnh và các diễn viên tham gia
trong đó, thể hiện rõ hình dáng, hình khối và các đặc tả của đối tượng và đồ vật
nhờ phân chia rõ sáng tối. Khi đó, thể hiện rõ tất cả sắc màu của đối tượng ghi
hình. Tất cả sự đa dạng của tia sáng, vệt sáng và bóng tối được nhà quay phim tổ
chức, khi tuân thủ kết cấu chiếu sáng nào đó và tạo nên bố cục ánh sáng và tông
sáng của cảnh quay. Khi phải phân biệt nhân vật chính của đoạn phim trong bố cục
chung của nhiều nhân vật thì phải sử dụng điểm nhấn ánh sáng, tăng độ chiếu
sáng nhưng không vượt quá chế độ lộ sáng đã xác định, có nghĩa độ sáng được
tăng không vượt quá mức độ lộ sáng.
Đúng như Giáo sư Anatoly Golovnhia đã
nói: Nghệ
thuật của nhà quay phim là một dạng đặc biệt của nghệ thuật tạo hình, có thể được
mô tả như là nghệ thuật hình ảnh bằng phương tiện ánh sáng của các đối tượng
chuyển động ba chiều lên mặt phẳng hai chiều. Chiếu sáng là phương tiện quan trọng trong việc tổ
chức hình ảnh, là một phần của ngôn ngữ hình ảnh. Những bộ phim kinh điển mọi
thời đại đều gắn liền với tên tuổi các đạo diễn và quay phim lỗi lạc với những
khám phá trong biểu hiện, khắc họa hình tượng nhân vật bằng “ bút vẽ ánh sáng”
như: Cuốn theo chiều gió 1939 (Đạo diễn
Fleming- Quay phim Ernest Haller
và Ray
Rennahan ), Công dân Kane 1941 (Đạo diễn Orson Welles – Quay phim Gregg Toland), Ivan Bạo chúa 1945 (Đạo diễn Xergey Ayzenstein, Quay phim Andrey
Mockvin, Eduar Tixe), Hoàng Đế cuối cùng 1987 (Đạo diễn Bernardo Bertolucci, Quay phim Vittorio Storaro) … Cuốn theo chiều gió là bộ
phim truyện màu đầu tiên được thực hiện hoàn toàn bằng màu sắc. Nền trời đỏ rực
lẫn khói đen trong cảnh cảnh Rhett đưa Scarlett ra khỏi thành phố trong nội chiến
đã đánh giấu sự tham gia của mầu sắc vào việc biểu hiện ngôn ngữ tạo hình điện ảnh.
Eduar Tixe khi quay ngoại trong các phim của C. Eydenxtein luôn chọn những ngày
thời tiết mù sương rồi dung đèn than công suất lớn, ghi hình những ngoại cảnh
tuyệt vời trong phim Chiến hạm Pachômkin 1927 và phim Ivan Bạo chúa 1945. Nhà
quay phim Moxcvin khắc họa hình ảnh Ivan Bạo chúa trong các cảnh quay nội cảnh,
ấn tượng nhất là sự tham gia vào bố cục của các vệt sáng và cái bóng đồ sộ của quả
địa cầu trong phòng của Sa Hoàng. V. Storaro là
một nhà quay phim bậc thầy với một triết lý phức tạp chủ yếu lấy cảm hứng từ Johann Wolfgang von Goethe 's lý
thuyết về màu sắc, với quan niệm bóng tối làm nên ánh sáng luôn khám
phá các nhân vật bằng bóng tối của họ trong cảnh phim Bản tăng gô cuối cùng ở
Paris 1972, và Hoàng đế cuối cùng 1987.
 |
| Cảnh phim Conformist- Quay phim Vitorio Storaro |
Khi
đã vượt qua giới hạn mang tính kỹ thuật
là “thắp sắng” cho cảnh quay hoặc minh họa cho ý đồ nghệ thuật thì chiếu
sáng trong phim điện ảnh đạt đến ngưỡng nghệ thuật biểu hiện. Chiếu sáng với những
hiệu quả nghệ thuật trong các tác phẩm điện ảnh mang đầy đủ tính ước lệ, thậm
chí còn cách điệu tới độ hư cấu. Chẳng hạn, để thể hiện cảnh những người lính
lê dương da đen giấu mình phục kích cán bộ Việt minh giữa cánh đồng lúc nửa
đêm, các nhà quay phim phải giả định một nguồn sáng trăng từ sau hắt lại, một
nguồn sáng chủ nào đấy từ trong làng hắt ra. Cũng tương tự như vây, câu hát đầy
tính cường điệu từ một bài hát nổi tiếng nơi
hầm tối là nơi sáng nhất cũng là một thách thức cho nhà quay phim. Nếu chiếu
đèn cho hình ảnh sáng sủa thì cảnh quay sẽ trở nên giả tạo đối với bối cảnh hầm
bí mật, nếu quay tả thực chắc chắn chân dung người mẹ Năm Căn cả đời đào hầm
nuôi giấu cán bộ sẽ trở nên “nhom nhem”, mà nhân vật trong câu chuyện đang được
đề cao... Bên cạnh đó, sự giả định có ánh sáng trăng trong phim gần như đã là
công thức trong nhiều phim Việt nam, kể cả những phim đương đại. Ánh trăng sẽ
làm cho toàn cảnh ngoại đêm giàu sắc độ, cho phép nhà quay phim “vẽ” được những
chân dung đẹp, tạo được những vệt sáng đẹp từ ánh trăng qua cửa sổ. Nhưng không
lẽ trong phim Việt nam đêm nào cũng có trăng ? Nhà thành phố cũng đêm trăng ràn
rụa sau rèm cửa ? Ở một số phim ánh trăng được chiếu còn mạnh hơn cả đèn phố,
như nghịch cảnh trong câu ca dao thuở trước: - Trăng khoe trăng tỏ hơn đèn ?
… Ngoài ra sự công thức máy móc cũng
khiến các nhà làm phim của chúng ta luôn mặc định ánh trăng đêm trong phim nhất
thiết phải là màu xanh. Còn nhớ câu thơ của Á Nam Trần Tuấn Khải:
Hỡi cô tát nước bên đang
Sao cô hắt ánh trăng vàng đổ đi
?
Nếu
quan sát trăng đêm và lắng nghe từ các cấu tứ văn học thì các nhà quay phim chắc
chắn sẽ tìm ra được nhiều sắc độ giàu có hơn cho các cảnh đêm.
Hư
cấu là một giải pháp cho các nhà quay phim xử lý ánh sáng nhằm đạt được yêu cầu
nghệ thuật cao nhất. Những cảnh quay tông sáng rực rỡ trong ký ức cậu bé Ivan (Tuổi thơ Ivan đạo diễn Andrey Tarcovxki,
quay phim Vadim Iuxov) trái ngược với hiện thực mà cậu đang trải qua ở chiến
tuyến chống quân phát xít. Cảnh Ivan thời thơ ấu cùng mẹ nhìn xuống giếng với
những tia nắng lung linh từ lòng giếng hắt ngược lên. Ánh nước lan trên hai
khuôn mặt cùng tia nắng trời chói lóa khiến cảnh quay trong sáng, đẹp đẽ đến mức
người xem rung động với những mỹ cảm mà quên đi sự phi thực tế của cảnh quay.
 |
| Cảnh phim Tuổi trẻ Ivan- Quay phim Vadim Yuxov |
Khán
giả luôn đón đợi những hình ảnh đẹp và ấn tượng. Kỹ thuật điện ảnh ngày càng tiến
bộ cho phép các nhà làm phim nhiều giải pháp để nâng cao chất lượng hình ảnh. Để
bớt gây cảm giác lộ đèn chiếu sáng trong cảnh quay (thường là tạo bóng cứng và
gắt trên khuôn mặt các nhân vật), người ta sử dụng các đèn công suất lớn chiếu
qua vải tuyn hoặc giấy mờ cản sáng. Nhờ đó trong các cảnh quay phim vẫn giữ được
nguồn sáng có hướng, vẫn giữ được sự nổi khối cho nhân vật cũng như các chủ thể
hình ảnh khác.
Nhưng
đối với những người sáng tác hình ảnh trong phim quan niệm về vẻ đẹp và hiện thực
có những nhận thức trái chiều nhau. Vẻ đẹp thái quá, không phù hợp với nội dung
đôi khi lại phá vỡ tính kịch. Điều đó các nhà làm phim Việt nam thường gọi là
“sến”. Nhiều nhà làm phim muốn hướng đến sự chân thật của cuộc sống, từ nội
dung câu chuyên, cảnh quan và tất nhiên là cả ánh sáng nữa. Các nhà làm phin của Điện ảnh Tân hiện thực Ý thay vì bố trí
quay phim sử dụng đèn chiếu từ ba hướng trong một cảnh (của phương pháp Chiếu sáng ba điểm), các đạo diễn thường
chỉ nhấn mạnh một trong ba hướng sáng đó nhằm gây ấn tượng mất cân đối hoặc
tương phản mạnh mẽ trong diện mạo và tâm lý nhân vật. Quan
điểm hiện thực trong cảnh quay với ánh
sáng tự nhiên ngày càng được đề cập nhiều trong điện ảnh hiện đại.
Ngay
cả cụm từ ánh sáng tự nhiên cũng được
nhìn nhận từ những góc độ khác nhau. Hiểu sai nghĩa ánh sáng tự nhiên tự nhiên
dẫn đến cảm tính trong việc xử lý hình ảnh. Trong các đoàn phim Việt nam có những
đạo diễn, quay phim có lẽ quá hấp dẫn bởi từ ánh sáng “Om”- Nghĩa bóng là tối om, mà cho rằng tông sáng của phim phải om mới là nghệ thuật (?). Có cả đạo diễn
khi nhìn monito buộc quay phim trẻ phải khép khẩu độ tới khi mắt mình nhìn thấy
cảnh quay đúng là đêm thật. Sự cảm tính mà quên mất độ nhạy sáng sinh học của đôi
mắt con người khác với độ cảm quang thực tế của phim nhựa hoặc cảm biến video. Ở
một khía cạnh khác, có những người làm phim mượn khái niệm tự nhiên để tiết kiệm thiết bị chiếu sáng. Hậu quả là các cảnh phim
không sử dụng đèn không thể tạo được hiệu quả ánh sáng tự nhiên, thậm chí còn tạo
ra sự bôi bác trong phim.
Tạo
được hiệu quả ánh sáng tự nhiên trong phim có thể nói là một kỳ tích, là đích đến
của bất cứ một nhà quay phim nào. Hiệu quả ánh
sáng tự nhiên khác với tự nhiên chủ
nghĩa của sự lệ thực thụ động và thiếu sáng tạo. Hiệu quả của ánh sáng tự
nhiên trong không gian cảnh quay không chỉ tái hiện được ánh sáng thực tại mà
còn mang ý nghĩa tạo hình của nhà quay phim. Trong sự phát triển của tạo hình
trong phim điện ảnh đã ghi nhận nhiều dấu ấn của sự tìm tòi sáng tạo. Các thể
nghiệm thành công của các nhà quay phim nhiều thế hệ đã đem lại những mảng miếng
về ánh sáng và màu sắc trong những kiệt tác điện ảnh.
 |
| Cảnh phim Barry Lindon- Quay phim Jon Alcot |
Ở
phim Barry Lindon 1974 nhiều trường
đoạn nội cảnh quay nội cảnh hoàn sử dụng ánh sáng nến mà không hề dùng đến ánh
sáng điện. Theo nhà quay phim Jon Alcot, đoàn phim đã sử dụng loại nến chân to
hơn bình thường nhằm tăng cường độ ánh sáng. Tuy nhiên để ghi hình trong điều
kiện cường độ ánh sáng chỉ 3 candela mà phim độ nhạy cao cũng không bắt được
sáng, đạo diễn Stanley Kubrick đã hỗ trợ nhà quay phim bằng cách cho cải tạo để
sử dụng ống kính carl zeiss 50mm của NaSa, với độ mở khẩu độ tối đa 0,7. Bộ phim
Barry Lindon 1974 đánh dấu những đột
phá về mặt tạo hình, kỹ thuật ánh sáng, nhưng lại là một cuộc thám hiểm về lịch
sử văn hóa của Staley Kubrick. Mỗi khuôn hình trong phim là một bức tranh mang
phong cách hội họa Anh thế kỷ 18. Đối với nhà quay phim J. Alcot, bộ phim không
chỉ đem lại cho ông Giải Oxcar Quay phim danh giá, mà còn là một trải nghiệm thành công về ánh sáng hiện thực, tự
nhiên mà giàu cảm xúc. Cũng nhằm tạo hiểu quả đúng như ánh sáng và màu sắc của
nến, trong các cảnh quay mô tả nhà hát cung đình của bộ phim Amadeus 1984, đạo
diễn Miloš
Forman và quay phim Miroslav
Ondříček đã sử dụng tới hơn 20 000 ngọn nến để thay thế các thiết bị
chiếu sáng điện ảnh.
Có
lẽ sự thể nghiệm thành công nhất phải thuộc về đạo diễn Terrence Malick và nhà
quay phim Nestor Anmendros trong phim Những ngày thiên đường 1978 (Day of Heaven), bộ phim mà nhà phê bình
điện ảnh nổi tiếng David Thomson gọi là phim có “hình ảnh đẹp nhất mọi thời đại”. Almendros hoàn thiện kỹ thuật của mình dựa vào…ánh sáng có sẵn -
những gì ông gọi là "ánh sáng tự nhiên". Hình ảnh không bị cản trở bởi
bóng đèn pha tâm trạng rực rỡ của hầu
hết các bộ phim Hollywood.. Ông
quay mà không dùng bất cứ gì ở phía trước của ống kính và sử dụng ánh sáng ông
có thể thu lượm được từ đống lửa, đèn lồng. Các cảnh ngoại đều được quay hoàn
toàn trong ánh nắng hoàng hôn và bình minh, gọi là giờ vàng, giờ ma thuật,
khi mà ánh mặt trời bắt đầu nhường chỗ cho bóng đêm hoặc màn đêm vừa kết thúc. Cảnh
nội ngày cũng sử dụng hoàn toàn ánh sáng trời, ánh sáng lấy từ cửa sổ, từ các bức
tường ngăn được dỡ ra. Đạo diễn T. Malick, với triết lý ánh sáng tự nhiên sạch sẽ đã cùng quay phim làm lịch quay cho phù hợp
với thời tiết. Các nhân vật trong cảnh quay không được phụ sáng bằng đèn điện
hay bằng phản quang. Sự đồng nhất về quan niệm thẩm mỹ của Malick và Almendros
đã khiến hàng tấn thiết bị chiếu sáng do nhà sản xuất chuẩn bị, các kỹ thuật
viên vốn là các chuyên gia của ánh sáng
ba điểm trở thành người thừa, khi các đèn chiếu cùng linh kiện phụ trợ vừa
giương ra đã bị yêu cầu tắt hết. Không như các nhà làm phim của ta thường mượn
câu từ ánh sáng tự nhiên, cách thức tạo hình ánh sáng của quay
phim Almendros và triết lý của Malick không nhằm mục đích để giản tiện thiết bị
và chi phí sản xuất, họ hướng tới cảm xúc thẩm mỹ, như từ các bức họa của hai họa
sĩ người Mỹ như Andrew Wyeth và Edward Hopper, phù hợp với ánh sáng thiên nhiên
khắc nghiệt ở Bắc Mỹ mà các nhân vật trong phim Day
of Heaven thường mang bóng tối trong chiều sâu ánh mắt
của họ. Cách làm phim này khiến thời gian sản xuất phim dài ra dẫn đến thiệt hại
kinh tế của nhà sản xuất. Phim đã đem về cho Nestor Almendros Giải Oxcar tạo
hình danh giá. Còn đạo diễn Terrence Malick im lặng suốt hơn 20 năm để rồi sau
đó lại bùng nổ với những tác phẩm thể hiện triết lý sự sống bằng ánh sáng siêu
thực huyền ảo nhưng cội nguồn của ánh sáng ấy vẫn bắt đầu từ thiên nhiên, phim Cây đời- The Tree Of Life 2011.
 |
| Cảnh phim Những ngày thiên đường. QP Nestor Almendros |
Hiện thực tự nhiên không chỉ đơn thuần
sao y bản chính nguyên bản mà còn là sự lựa chọn tinh tế từ hiện thực cuộc sống.
Theo Vitorio Storaro, cội rễ tự nhiên của ánh sáng vật lý quyết định giải pháp công nghệ.
Đối với ông ánh sáng là một nhận
thức về những điều thoáng qua như tình yêu, sức
mạnh, và mong muốn rằng bộ phim của ông thấm đẫm cảm xúc chứ không chỉ ngân
sách lớn hay công nghệ tiên tiến. Nhà
quay phim từng ba lần nhận Giải Oxcar đã có một tuyên bố sắc sảo trong cuốn Viết bằng Ánh sáng Tập 1 (Writing with Light), xin được
trích dẫn thay cho lời kết :
 |
| Cảnh phim Cây đời- Quay phim Emanuel Lubezki |
Để tôi làm
một bộ phim gần như giải quyết xung đột giữa ánh sáng và màu sắc tương phản tối,
lạnh và ấm áp, màu xanh và màu cam hoặc khác. Cần
có một cảm giác năng lượng, hoặc thay đổi quá trình. Một cảm giác thời gian
đang diễn ra - ánh sáng ngày trở nên đêm rồi lại trở về với buổi sáng. Cuộc
sống rồi cái chết. Làm cho một bộ phim giống như "lưu giữ lại một
cuộc hành trình” và sử dụng ánh sáng theo phong cách phù hợp nhất với từng
khuôn hình cụ thể cùng … những khái niệm ở đằng sau nó.
PTH
TÀI
LIỆU THAM KHẢO:
Nghệ thuật quay phim-Tác giả A.Golovnhia ,NXB Ixkuxtvo Moskva
1965.
Bách
khoa toàn thư kỹ thuật nhiếp ảnh và điện ảnh NXB Bách khoa toàn thư Liên xô Moskva 1981.
Phương
pháp chiếu sáng trong Điện ảnh và VTTH Tác giả Gerald Millerson Bản dịch tiếng Việt của Phạm Ngọc Diệp(dịch từ
tiếng Pháp)-Cục Điện ảnh 1987.
Màu sắc và Tương phản
Tác giả B.Gielejnhiacov,VGIK 2001
Viết bằng ánh sáng tập
1 (Writing with Light) Tác giả
Vitorio Storaro- FilmMaker
Magazine, Spring 2003
Nghệ thuật điện ảnh
Tác giả Davit Bordwell và Kristin
Thompson(Đại học Winconsin-Madison,Hoa Kì), Nhà xuất bản Giáo dục Hà nội 2008.
Nghề:
Quay phim Tác giả Volưnhex,NXB
Aspekt-Express Moxkva 2008.Dịch:Tiến sĩ Ngô Trí Ngọc Linh, Phạm Thanh Hà, Hiệu
đính NQP NSƯT Phạm Thanh Hà.
Days-of-heaven-nestor-almendros Almendros- Tác giả http://justinwiemer.com/onebigsoul/2011/08/29/days-of-heaven-nestor-almendros/
Quay
phim Điện ảnh và Truyền hình Tác giả NQP
NSƯT Phạm Thanh Hà- Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà nội xuất bản 2015.
